БОАЖ-ын сайд Б.Бат-Эрдэнэ "Монгол Улсын усны нийт нөөц 564.8 км3. Үүнээс нуур, тойромд 500 км3, гол, мөрний ус 34.6 км3, мөнх цас, мөсөн хуримтлал 19.4 км3, газрын доорх ус 10.8 км3 ус тус тус байна. Нийт усны нөөцийн 10.5 км3 усыг ашиглах боломжит нөөц гэж тооцдог. Ус ашиглалтын 90 орчим хувийг газрын доорх уснаас хангадаг.

2022 оны ус ашиглалт хэрэглээг 2020, 2021 онтой харьцуулж үзэхэд байнга өсөж байна. Усалгаатай газар тариалан нийт ус ашиглалтын 25 хувийг, мал аж ахуй, 31 хувийг уул уурхай 15 хувийг, унд ахуйн хэрэглээ 14 хувийг, эрчим хүч дулаан 8 хувийг, үйлдвэр ахуйн үйлчилгээ 7 хувийг эзэлж байгаа. Газрын доорх усны хайгуул, судалгааны ажлуудыг бид үргэлжлүүлсээр байгаа.

Монгол Улсын ундны усны чанарын судалгааг 21 аймаг, 330 сум, Улаанбаатарын есөн дүүрэг, төмөр замын дагуух 128 зөрлөг, суурины гүний худаг, төвлөрсөн шугам сүлжээний 3,582 цэгээс дээж авч, ерөнхий физик, хими, бичил элемент, цацрагийн аюулгүйн шинжилгээг 88 үзүүлэлтээр тодорхойлсон.

Шинжилгээний дүнгээс харахад 1,367 сорьц нь эрүүл ахуйн шаардлага, чанар аюулгүй байдлын стандартыг хангахгүй нь тогтоогдсон. Сорьцын 62 хувь нь унданд шууд хэрэглэх боломжтой, 4 орчим хувь нь ундны усанд хэрэглэх боломжгүй, үлдсэн 34 хувь нь нэмэлт шүүлтүүр суурилуулж, ариутгал халдваргүйжүүлэлт хийсний дараа унданд хэрэглэх боломжтой гэсэн дүгнэлт гарсан" гэв.

Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэн "Хүн амыг ундны усаар хангах, хэрэглээнээс гарсан бохир усыг татан зайлуулж, цэвэрлэх үйлчилгээ үзүүлж байгаа зөвшөөрөл бүхий 222 хуулийн этгээдэд 12,088 инженер, техникийн ажилтан, ажиллагсад 24 цагийн турш тасралтгүй ажиллаж хоногт дунджаар 310.3 мянган.м3 усыг олборлон 3,783 км шугам сүлжээгээр дамжуулан хэрэглэгчдэд түгээж байна.

Олборлосон усыг алдагдалгүй түгээхийн тулд усны эх үүсвэрийн 94 хувийг тоолууржуулсан, нийт айл өрхийн 91.2 хувь, үйлдвэр, аж ахуйн нэгжийн 99.7 хувь нь баталгаат тоолуураар төлбөр тооцоогоо хийж байна.

Усны чанар, аюулгүй байдлын хяналт, шинжилгээний 60 орчим лабораторитой үүнээс цэвэр усны 28, бохир усны 29 лаборатори ажиллаж байна.

Гэр хорооллын хүн амыг ундны усаар хангадаг 1,525 ус түгээх байртай үүнээс 101 буюу 6.6 хувь нь гүний усаар, 657 буюу 43.1 хувь нь зөөврийн, 767 буюу 50.3 хувь нь төвлөрсөн шугам сүлжээнд холбогдон үйлчилгээ үзүүлдэг.

Сүүлийн жилүүдэд ус түгээх байранд автомат ажиллагаатай, 24 цагийн турш иргэдийг ундны усаар тасралтгүй хангах, цаг хугацаа, ажиллах хүч хэмнэсэн орчин үеийн ухаалаг тоног төхөөрөмжийг суурилуулж байна. Тухайлбал Булган, Говь-Алтай, Говьсүмбэр, Дундговь, Дорноговь, Дархан-Уул, Орхон, Өмнөговь, Хөвсгөл аймгийн төвийн гэр хорооллын ус түгээх байруудад ухаалаг төхөөрөмж суурилуулж, иргэдэд цагийн хязгааргүй үйлчилгээ үзүүлж байна.

Улаанбаатар хотод ус хангамжийн “Хяналт удирдлагын төв” ашиглалтад орсноор насос станц, усан сангууд, шугам сүлжээний даралт, түвшин, цэвэрлэх байгууламжийн үйл ажиллагаа, цахилгаан хангамжийн дотоод схем, ундны усны халдваргүйжүүлэлт, ус зөөврийн автомашинуудын ус тээвэрлэлт, ухаалаг ус түгээх нэг цэгийн үйл ажиллагаа, алсын зайны хяналтын систем, нэвтрэх систем, шугам сүлжээний гэмтэл зэргийг алсаас удирдах боломжийг бүрдүүлээд байгааг сайд дурдаад мөн гэр хороололд ухаалаг ус түгээх байрыг ашиглалтад оруулснаар зөөврөөр ус түгээх зардлыг бууруулж, улмаар хүн амыг 24 цагийн турш, цагийн хязгаарлалтгүй, унд ахуйн усаар хангах болсон.

Орон сууцны ашиглалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд “орон сууц, орон сууцны инженерийн шугам сүлжээний нэгдсэн бүртгэл, мэдээллийн сан, түүнийг ашиглах, аюулгүй байдлыг хангах” мөн “орон сууцыг ашиглалтад оруулахдаа орон сууцны инженерийн шугам сүлжээний ашиглагч, хангагч байгууллагыг тодорхойлж, барилга байгууламжийг ашиглалтад оруулах” гэх мэт эрх зүйн зохицуулалтуудыг хуулийн төсөлд тусгасан тул төслийг УИХ-д өргөн барьж, хэлэлцүүлэх шаардлагатай байгаа.

Хот, суурины төвлөрсөн ус хангамжийн эх үүсвэр, шугам сүлжээг өргөтгөн шинэчлэх, шинээр барих, усны чанар сайжруулах тоног төхөөрөмж суурилуулах, хяналт удирдлагын ухаалаг нэгдсэн системд холбох арга хэмжээг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх нь зүйтэй" хэмээлээ.

Дорноговь аймгийн Сайншанд сумын ус түгээх байруудыг телеметрийн системд холбож, улмаар диспетчерийн хяналтын дэлгэцээр иргэдийн худалдан авч буй усны хэмжээ, усны болон орчны температур, даралт зэрэг мэдээлэл, ус авч буй тухайн цаг хугацааг тодорхойлох, иргэдийн усны хэрэглээг хянаж байгаа аж.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар"Сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хөгжиж байгаа уул уурхайн салбарын нөлөөгөөр Монгол Улсын эдийн засаг хурдацтай өсөн тэлж байна.

Ялангуяа Оюу толгойн зэс-алтны орд, Таван толгойн нүүрсний орд зэрэг дэлхийд дээгүүрт орох ашигт малтмалын ордуудаа ашиглаж эхэлсэн нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд уул уурхайн салбарын эзлэх байр суурийг нэмэгдүүлсээр байна.

Монгол Улсын экспортын голлох бүтээгдэхүүн зэс, алт, нүүрсний үнэ цэнийг нэмэгдүүлж, тогтвортой орлого олоход баримтлах гол стратеги нь хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх, уул уурхайн түүхий эдийг дотооддоо боловсруулах үйлдвэр барьж ашиглах, тэдгээрт шаардагдах ус, цахилгаан эрчим хүчний найдвартай эх үүсвэртэй болох явдал юм.

“Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогод “Хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлж, боловсруулалтын түвшинг нэмэгдүүлэх, уул уурхайн томоохон ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, уул уурхайн түүхий эдийг боловсруулан, нэмүү өртөг шингэсэн хүнд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх” зэрэг зорилтуудыг дэвшүүлсэн. 

Тухайлбал Таван толгойн нүүрсний ордыг бүрэн ашиглах, Зэсийн баяжмал боловсруулах үйлдвэр, Нүүрс угаах үйлдвэр, Таван толгой цахилгаан станцыг барьж ашиглалтад оруулах, Оюу толгойн гүний уурхайг ашиглах, Хармагтайн зэс алтны ордыг ашиглалтад оруулах зэрэг томоохон зорилтууд багтсан байна.

Тус бодлогын баримт бичигт “... усны эрэлт ихтэй говийн бүс рүү ус дамжуулах шугам хоолой татах, Орхон, Туул, Хэрлэн зэрэг томоохон голууд дээр урсцын тохируулгатай, олон зориулалтын усан сангууд байгуулах, хур бороо, үерийн усыг хуримтлуулах, гадаргын усны ашиглалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор “Хөх морь” төслийг хэрэгжүүлэх”-ээр тусгасан. 

Монгол Улсын усны хэрэглээ 2022 оны байдлаар 606.7 сая.м3 байсан бөгөөд үүний 15 хувь буюу 92.5 сая.м3 усыг уул уурхайн салбарт хэрэглэж байна. 2022 онд ус, рашааны нөөц ашигласны төлбөрийн орлого 51.5 тэрбум төгрөгт хүрсний 46.3 тэрбум төгрөг буюу 90 хувийг уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдээс төвлөрүүлсэн байна.

Ашигт малтмал, газрын тосны газарт 2023 онд нийт 510 тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид үйл ажиллагаа явуулахаар Уулын ажлын төлөвлөгөө ирүүлсний 412 төлөвлөгөөг баталгаажуулсан байх бөгөөд  Баруун бүс, Хангайн бүс, Төвийн болон Зүүн бүс нутагт хэрэгжиж байгаа уул уурхайн төслүүдийн усны асуудал харьцангуй тогтвортой байна.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас нэн тэргүүнд усны нөөц хомс говийн бүс нутагт хэрэглэж байгаа гүний усыг багасгах зорилтыг дэвшүүлэн ажиллаж байгаа бөгөөд энэ хүрээнд тус яамны захиалгаар “Монголын Өмнөд говийн уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн бүсийн усны эрэлт-хангамжийн гидроэкономик шинжилгээ”-г 2020 онд Дэлхийн банкны санхүүжилтээр гүйцэтгэсэн.

Уг судалгаагаар говийн бүсэд буюу Оюутолгой, Тавантолгойн нүүрсний бүлэг ордыг түшиглэн байгуулах баяжуулах, боловсруулах үйлдвэр, цахилгаан станц зэрэг төслүүдийн усны хэрэглээ 2040 онд жилд 59,066.9 мян.м3-д хүрч өнөөгийн түвшнээс 2.4 дахин нэмэгдэхээр байх бөгөөд цаашид газрын доорх усны нөөцөөс хангах боломжгүй болохоор байх тул өсөн нэмэгдэж байгаа усны хэрэглээг хангах зорилгоор гадаргын усыг шилжүүлэн ашиглах төслүүдийг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй талаар зөвлөсөн болно.

Энэхүү зөвлөмжид тулгуурлан говийн бүсийг гадаргын усаар хангах Хэрлэн гол дээр урсцын тохируулга хийх төслийн нарийвчилсан техник, эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулах ажлыг Оюутолгой ХХК-ийн 3 сая ам долларын санхүүжилтээр эхлүүлээд байна. 

Говийн бүсийн хот суурины болон хөдөөгийн хүн ам, хөдөө аж ахуй, үйлдвэрлэлийн ус хангамжийн үндсэн эх үүсвэр нь газрын доорх ус бөгөөд түүний нөхөн сэргээгдэх нөхцөл нь хязгаарлагдмал байдаг онцлогтой. Ийм ч учраас уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн ус хангамжид газрын доорх усны нөөцийг ашиглахдаа түүний нөхөн сэргэх нөхцөлийг алдагдуулахгүй, нарийвчилсан тооцоо судалгаа, усны эрэлт-ус хангамжийн балансын үнэлгээн дээр үндэслэн, зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс хэтрүүлэхгүй ашиглах нь чухал юм.

Сүүлийн жилүүдэд орон нутгийн удирдлага, иргэд, уул уурхай эрхлэгчид, төрийн болон төрийн бус байгууллага, усны салбарын эрдэмтэн судлаачдын дундах “уул уурхай-ус” тойрсон мэдээллийн хэт зөрүүтэй байдал, талуудын үл ойлголцол нь улам бүр нэмэгдэх хандлагатай болж байна. Үүний уршгаар Өмнөд говийн бүсийн уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн томоохон төслүүдийн хэрэгжилт саарч, тэр хэмжээгээр улс орны эдийн засаг удаашрах эрсдэл үүснэ. 

Энэ асуудлыг шийдвэрлэх хүрээнд цаашид дараах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх саналтай байна. Үүнд:

“Хэрлэн-Говь”, “Хөх морь” төслүүдийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулах, Байгаль орчин, нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээг  олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аргачлал, стандартын дагуу хийлгэх ажлыг зохион байгуулах;

Хур тунадасны ус, цасыг хуримлуулан усалгаанд ашиглах, хөрсний чийгийн ууршилтыг багасгахад анхаарч, усыг хэмнэлттэй, дахин ашигладаг болон хуурай аргын технологийн шийдлүүдийг уул уурхайн үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх;

Гадаргын усыг хуримтлуулж хөв, цөөрөм, усан сан байгуулах замаар усны нөөцийг нэмэгдүүлэх, усанд хэмнэлттэй дуслын болон хөрсөн доороос нэвчүүлэх зэрэг усалгааны арга технологи, тоног төхөөрөмжийг ашиглах санал санаачилгыг дэмжих;

Үйлдвэрийн болон ахуйн хэрэглээний бохир усыг цэвэрлэж, мод усалгаанд ашиглахыг хууль эрх зүйн болон бусад хүрээнд бүх талаар дэмжиж ажиллах зэрэг болно.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас гүний усны буюу гидрогеологийн судалгааны ажилд хүлээн зөвшөөрөгдсөн шинэлэг арга, аргачлал, техник технологийн дэвшлийг ашиглан агаарын геофизикийн судалгааны ажлыг олон улсад нэр хүндтэй хуулийн этгээдтэй хамтран 2024 оноос улсын төсвийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэхээр бэлтгэл ажлыг хангаж байна.